Rys historyczny gminy Narol
Osadnictwo na terenie gminy Narol pojawiło się bardzo wcześnie. Pierwsze ślady pobytu człowieka pochodzą z młodej epoki kamienie (ok. 2500 - 1700 p.n.e.). Ślady ich pobytu odkopano w rejonie Łukawicy.
Około 2350 r. p.n.e. pojawiły się ludy kultury ceramiki sznurowej. Zajmowały się one pasterstwem i myślistwem. Ich osady znajdowały się w rejonie Lipia i Łukawicy.
Szeroko udokumentowanymi znaleziskami są czasy zwane okresem wpływów rzymskich, z tego okresu pochodzą dwa kurhany w Łukawicy. Do chwili obecnej za Lipskiem przy drodze do Jędrzejówki przetrwał tajemniczt kopiec, który może być kurhanem.
Wyraźne ożywienie osadnictwa na terenach obecnej gminy Narol nastąpiło między VI-XIII w. Stanowiska archeologiczne z wczesnego średniowiecza znajdują się w okolicach Narola i Lipska. Ludność zamieszkująca te ziemie wywodziła się prawdopodobnie z plemienia Lędzian i przybyła tu po zakończeniu wielkiej wędrówki ludów.
Od X wieku ziemie te weszły w skład Grodów Czerwieńskich będących pod panowaniem Mieszka I. W 981 roku Włodzimierz Wielki-książe ruski podbija te ziemie wcielając je do swojego państwa. Do tego czasu pogranicze stało się widownią krwawych walk Mieszka I i Bolesława Chrobrego z książętami ruskimi Włodzimierzem, Jarosławem i Mścisławem.
W 1462 r. ziemie te weszły w skład Korony i pozostały pod władzą Polski aż do pierwszego rozbioru w 1772 roku.
Około 1550 roku dobra Narol Stary dziedziczył wojski horodelski Stanisław Łaszcz, a po nim Florian Łaszcz Neledewski dziedzic Rudy Wołoskiej i Narola Starego, który za pozwoleniem Stefana Batorego w 1585 roku założył miasto Florianowo. Miasto otrzymało herb (obowiązujący do dzisiaj) z postacią św. Floriana.
Król Zygmunt III przywilejem wydanym w Warszawie dnia 2 października 1592 r. zatwierdził jarmarki a prawem magdeburskim sądy dla miasteczka. Akt nadania praw miejskich został spisany przez Floriana Łaszcza Neledewskiego w Rudzie Wołoskiej w dniu nowego lata - 22 czerwca 1596 r. Wkrótce założyciel miasta zmarł i dobra odziedziczył jego syn Jerzy. Florianów wraz z pobliskim grodziskiem Lipsko tworzyły wtedy jeden system obronny. Dzięki korzystnym przywilejom królewskim i rozwijającemu się handlowi miasto bogaciło się. Kiedy było u szczytu rozwoju gospodarczego, tuż za rzeką Krwawicą wyrósł konkurent - Lipsko własność Lipskich, które otrzymało prawa miejskie ok.1620 r.
Zagładą dla Florianowa i Lipska był najazd Kozaków i ord tatarskich w 1648 roku. Na wieść o okrutnych mordach buntowników kozackich okoliczna ludność - szlachta, chłopi i Żydzi - tysiące ludzi ściągnęło do warownych miasteczek. Wojska Chmielnickiego dotarły tu przy końcu października w drodze pod Zamość.
Mieszkańcy podjęli obronę przed najeźdźcami. Po trzydniowym oblężeniu miasta zostały zdobyte w wyniku zdrady. Miejscowe podanie mówi, że młynarz został przekupiony obietnicą złota i opuścił wodę z zalewu. Napastnik zaczął wszystkich mordować, pierwszą ofiarą był dziedzic Narola Samuel Łaszcz, który na moście chciał przekazać okup. Płynąca obok miasteczka rzeka od krwi pomordowanych przybrała krwawy kolor i dlatego nazwano ją Krwawicą. Pod koniec dnia gwarne miasto zamieniło się w cmentarzysko. Przez trzy dni Kozacy Chmielnickiego rabowali mienie mieszczan, wycofali się czwartego dnia paląc wszystko doszczętnie. Legenda głosi, że Chmielnicki kazał je później zaorać. Na zgliszczach Florianowa przez kilkanaście lat uprawiano ziemię.
Około 1665 roku ponownie osiedlili się tu ludzie. Osada od pobliskiego Narola Starego otrzymała nazwę Narol Miasto. Nazwa ta przyjęła się i od około 1670 roku już nie używano nazwy Florianów. Kilka lat później na te tereny przybyły wojska nowego agresora - szwedzkiego króla Karola Gustawa. Po drodze w kierunku Lwowa Szwedzi zaatakowali te tereny. Tym razem napastnicy zostali pokonani.
Kolejną klęską był najazd Tatarów w 1672 r. kiedy Michał Korybut Wiśniowiecki podpisywał haniebny pokój w Buczaczu hetman wielki koronny Jan Sobieski pobił pod Krasnobrodem Tatarów a pod Narolem rozgromił zagony tatarskie uwalniając z jasyru 2000 Polaków.
Od połowy XVIII w. Narol został własnością rodu Łosiów z Grotkowa. W 1758 roku majątek objął w spadku po ojcu Feliks Antoni Łoś- wojewoda pomorski, a po utracie niepodległości przez Polskę - Wielki Kuchmistrz królestw Galicji i Lodomerii. Za swoje zasługi w 1783 roku otrzymał godność hrabiego austriackiego. Nastąpiła bardzo szybka rozbudowa Narola. Za czasów wojewody pomorskiego F.A. hr. Łosia powstał przepiękny pałac za miastem w którym znalazła się szkoła muzyczna, dramatyczna i teatr, a w miasteczku szkoła ludowa. Wybudowano też kościół.
Hrabia Łoś w dowód pamięci dla założyciela miasta Florianowa - Floriana Łaszcza Neledewskiego, w rynku miasta Narola wzniósł pomnik św. Floriana z wyrytym napisem łacińskim. Święty Florian - patron strażaków-patronuje również i miastu Narol. Hrabia Łoś w pobliżu pałacu przy drodze do Narola, na bagnach wzniósł kaplicę dworską pod wezwaniem "Serca Jezusowego" wraz z dzwonnicą. Narolszczyzna w wyniku rozbiorów dostała się pod zabór austriacki.
Podczas powstania styczniowego w latach 1863-1865 miały miejsca liczne potyczki. Pozostała po tych wydarzeniach zbiorowa mogiła powstańcza na cmentarzu w Narolu. Również na cmentarzu w Lipsku spoczywa kapitan wojska polskiego Jan Boncza Osmolski, powstaniec z 1863 r.
Po upadku powstania styczniowego dobra narolskie przeszły we władanie księcia Juliana Puzyny, który ożenił się z córką Maurycego hr. Łosia Marią. Książę był bardzo szanowany przez mieszczan - wybudował szkołę, młyn, tartak, gorzelnię oraz mieszkania dla służby. Miasto często nawiedzały pożary, więc zorganizowano Ochotniczą Straż Ogniową, której pierwszym naczelnikiem był książę.
Pod koniec XIX wieku rozpoczyna się wielka emigracja mieszkańców narolszczyzny, głównie do USA.
W trakcie I wojny światowej 6 września 1914 r. austriacki 6 Pułk Ułanów realizując zadanie "oczyczania przedpola" podpalił miasteczko, które w znacznej części spłonęło.
W roku 1919 dobra i miasteczko przeszło we władanie córki Jadwigi Puzynianki żony Władysława hr. Korytowskiego, który wkrótce został zabity przez męża kochanki we Lwowie.
Narol w okresie międzywojennym był niewielką mieściną. Nawiedzały go jak dawniej często klęski pożarów. Ciągle trwały spory mieszczan narolskich z hrabiną Korytowską. Wygląd miasta był podobny jak przed stu laty. Czworoboczny rynek z kolumną św. Floriana, który nadal patronował miasteczku. Domostwa małe. Kilkanaście wąskich uliczek. Nie przywrócono już miasteczku pierwotnego wyglądu. Odbudowany został kościół po ostatnim pożarze w 1914 roku. Ołtarz główny ufundowała dziedziczka Łukawicy i części Lipska - Maria z Łokuciejowskich. Narol z uwagi na upadek sąsiedniego miasta Lipska w szybkim tępię rozwijał się gospodarczo. Z Lipska do Narola przeniesiono jarmarki. Dniem targowym został czwartek. 1928 roku gmina uchwaliła budowę ratusza. Rozpoczęcie tej budowy było przyczyną dwuletnich procesów burmistrza Andrzeja Zuchowskiego z dziedziczką dóbr Narol - hrabiną Korytowską. Powodem procesu było nie uzgodnienie z właścicielką tej budowy.
W 1930 r. Narol ponownie otrzymał prawa miejskie, zawarte w Dz.U.Nr.38, poz.333, które niedługo potem utracił.
Wybuch drugiej wojny światowej zapoczątkował masowe ucieczki ludzi zamożnych za granicę. Wśród tej fali uciekinierów była też hrabina Jadwiga Korytowska. Hrabina wraz z najbliższym dworem, końmi wyjechała na wschód za Tarnopol, prawdopodobnie do Połtycz, skąd pochodził jej mąż. W czasie II wojny światowej już 7 września 1939 r. miasteczko było bombardowane, a w 6 dni później wkroczyli tu Niemcy. Jedna z bomb spadła na plebanie w Narolu i nie eksplodowała. Druga spadła w miejscu znajdującej się do niedawna szkoły gminnej. Teren Narola był miejscem zaciętych walk 18-19 września Grupy Operacyjnej "Boruta" pod dow. gen. brygady Mieczysława Boruty - Spiechowicza wchodzącej w skład Armii "Kraków". W skład tej grupy wchodziła również 6 DP gen Bernarda Monda i 21 DP Górska gen. Kustronia. Świtem 20 września Niemcy od strony Płazowa ostrzelali z dział miasto Narol. Najbardziej ucierpiał kościół. Około 11-tej do Narola wjechały czołgi, a za nimi piechota niemiecka. Po wypędzeniu ludności pod Zagrody, Niemcy spalili Narol. W rynku ocalał tylko ratusz, kościół i kilka domów tuż nad Tanwią. Narol został zaliczony do miasta karnego i obowiązywały godziny policyjne od 18 do 5 rano.
Niemcy okupując narolszczyznę zakwaterowali się w opuszczonym pałacu Łosiów w Narolu.
W dniu 27 września wkroczyła na krótko Armia Czerwona, która która również zakwaterowała się w pałacu. Rosjanie ograbili pałac z mebli, powozów, dzieł sztuki. Na wschód uprowadzili również bydło dworskie. W pobliżu Narola wyznaczono granicę tym razem na południu - linię demarkacyjną. Agresorzy budowali umocnienia po obu stronach tymczasowej granicy. Wiosną 1941 roku zaczęło przybywać do Narola wojsko niemieckie, które bez wysiłku świtem w dniu 21 czerwca przekroczyło linię omijając umocnienia rosyjskie - zespół potężnych bunkrów linii Mołotowa - GIŁ pod wzgórzem Wielki Dział.
Los hrabiny Jadwigi Korytowskiej ostatniej właścicielki pałacu i miasteczka był równie tragiczny jak i mieszkańców; została aresztowana w czasie próby ucieczki samolotem ze Lwowa do Anglii przez NKWD i zamordowana.
W czasie ostatniej wojny ludność musiała walczyć z dwoma wrogami: hitlerowcami i UPA. Wielu mieszkańców poległo w bratobójczej niepotrzebnej walce. Po wojnie osada odbudowała się.
Po reformie rolnej w 1946 roku, dobra Narol przeszły pod opiekę Państwowego Ośrodka Kultury Rolnej, a następnie pod Państwowe Nieruchomości Ziemskie. W latach 1960-1985 Narol rozbudowywał się. Powstają tu nowe obiekty. Wśród nich są: Wiejski Dom Towarowy, Ośrodek Zdrowia, Bank Spółdzielczy, Stacja Obsługi, GS, Piekarnia i Wytwórnia Wód - "Galicya". W ostatnich latach wybudowano osiedle na Krupcu.
W roku 1996 Narol odzyskał ponownie prawa miejskie.
