Południoworoztoczański Park Krajobrazowy

Powołany uchwałą WRN nr VII/40/89 w Przemyślu z dnia 13 lipca 1989 r., utrzymany w mocy Obwieszczeniem Wojewody Przemyskiego z dnia 11 grudnia 1990 roku zaktualizowany Rozporządzeniem Wojewody Przemyskiego nr 11 z dnia 24 kwietnia 1997 roku, o powierzchni 20.376 ha, z tego 16.237 ha położone jest na terenie gmin województwa podkarpackiego: Horyniec i Narol, a 4.019 ha na terenie woj. lubelskiego.

Zajmuje w granicach Polski najbardziej wysunięty na południowy wschód fragment Roztocza. Zróżnicowana budowa geomorfologiczna dodaje Parkowi niezwykłego uroku. Występują w nim formy wypukłe: garby, płaskowyże, pagórki i wąwozy oraz obniżenia: doliny, kotliny i padoły. Różnice wysokości sięgają 80 - 200 m, a nachylenia stoków dochodzą do 45 stopni. Najbardziej widocznym rysem rzeźby są licznie występujące ostańce, tworzące wyizolowane pagóry lub grupy wzniesień. Najwyższe (w granicach Polski) to: Wielki Dział (395 m. n.p.m.) oraz Długi i Krągły Goraj (390 m. n.p.m.). Niższe garby tworzą wierzchowiny (od 270 do 360 m. n.p.m.).Charakterystyczne jednostki obniżeń to wąskie lecz długie doliny rzek Tanwi i Raty oraz suche doliny i wąwozy. Wielkim bogactwem Parku są zwarte kompleksy leśne. Najwyższą wartość przyrodniczą mają drzewostany bukowe grupujące się we wschodniej, północnej i południowej części Parku. Największą powierzchnię zajmują drzewostany ze znacznym udziałem sosny, głównie na gruntach porolnych. Występują też drzewostany z dominacją jodły, dębu i brzozy. Charakterystycznym zbiorowiskiem Roztocza jest buczyna karpacka, której największe powierzchnie zachowały się na zachód od Hrebennego oraz na północ i wschód od Nowin Horynieckich. Wierzchowiny Parku zajmują grądy lipowo - grabowe. Uboższe siedliska zajmują bory mieszane. Najcenniejszym zbiorowiskiem jest wyżynny bór mieszany oraz suboceaniczny bór świeży. Obniżenia międzywydmowe obszaru źródliskowego Tanwi zajmują torfowiska przejściowe i wysokie.

Najwartościowsze elementy przyrodniczo - krajobrazowe objęte są ochroną rezerwatową.

Osobliwością geologiczną są skalne wychodnie wapienno - margliste w Monastyrzu uznane za pomnik przyrody. W wyniku przeprowadzonej inwentaryzacji przyrodniczej stwierdzono potrzebę objęcia tą formą ochrony przyrody jeszcze ok. 70 obiektów przyrodniczych. Przeważają pojedyncze lipy, dęby i buki. Spośród licznie reprezentowanej grupy roślin chronionych wymienić należy: powojnik prosty, rosiczkę okrągłolistną i pośrednią, widłak torfowy i wroniec, kłokoczkę południową, lilię złotogłów, orlik pospolity, śnieżyczkę przebiśnieg, kruszczyk szerokolistny i buławnik wielkokwiatowy. Z innych interesujących roślin występuje także lulecznica kraińska. Teren Parku jest ciekawy również pod względem faunistycznym. Zróżnicowany w gatunki jest świat owadów z elementami południowschodnimi: siodlarką samotną, świerszczem szarym, długoskrzydlakiem sierposzem oraz tropikalnymi - modliszką. Spotyka się również gatunki górskie, m.in. nadobnicę alpejską. W strumieniach potoków pływa pstrąg potokowy. Występujące gady to: zaskroniec, padalec, jaszczurka zwinka i żyworodna. Możliwe jest występowanie węża Eskulapa oraz gniewosza plamistego. Płazy to głównie gatunki chronione: ropucha szara, zielona i paskówka, rzekotka drzewna i kumak nizinny. Na uwagę zasługują rzadkie i chronione gatunki ptaków drapieżnych: orlik krzykliwy, trzmielojad, bielik, orzełek włochaty oraz puchacz. Ostała się także nieliczna populacja wyjątkowo pięknie ubarwionego i rzadkiego ptaka - kraski.

W lasach występują cenne ze względów łowieckich gatunki ssaków łownych: ryś, wilk, jeleń oraz łoś. Na otwartych terenach spotkać można: łasicę, gronostaja a nad wodami wydrę. Wieczorem na łowy wylatują chronione gatunki nietoperzy: gacek szary, borowiec wielki i mopek.

Na omawianym terenie już od średniowiecza ścierały się wpływy kultury wschodniej i zachodniej. Świadczą o tym obiekty budownictwa sakralnego kościoły, cerkwie i cmentarze. Większość z nich zlokalizowana jest w otulinie, natomiast w Parku godnym polecenia jest kościół w Werchracie, w którym znalazły schronienie rokokowe rzeźby z kręgu lwowskiego, przeniesione tam z Uchnowa. W Woli Wielkiej zachowała się cerkiew z 1755 roku a w Bruśnie Nowym - cerkiew z XVIII wieku, o trójdzielnej budowie.

Istniejący do 1944 r. Ludowy Ośrodek Kamieniarski w Bruśnie przyczynił się do stworzenia ciekawych pod względem artystycznym rzeźb, figur, krzyży przydrożnych, kapliczek i nagrobków wkomponowanych w krajobraz pól, przydroży, miedz oraz cmentarzy rzymskokatolickich, grekokatolickich i wojennych.

Najciekawsze osobliwości przyrodnicze i kulturowe można podziwiać wędrując oznakowanymi szlakami turystycznymi: SZLAK ZIELONY - rozpoczyna się w Horyńcu, wiedzie przez Dziewięcierz, Werchratę, Monastyrz, Jacków Ogród i kończy w Narolu. Nieopodal wsi Nowiny Horynieckie usytuowana jest drewniana kaplica Matki Bożej z XIX wieku. W otoczeniu kaplicy wybija kilka źródeł zmineralizowanej wody, której przypisuje się uzdrawiające działanie szczególnie w chorobach oczu. W okolicy Nowin Horynieckich szlak biegnie również w pobliżu projektowanego rezerwatu "Buczyna Horyniecka" a w Dziewięcierzu podziwiać można piękne jałowce pospolite w rezerwacie "Sołokija". Idąc dalej, na wzgórzu Monastyrz napotykamy na ruiny klasztoru o.o. Franciszkanów oraz cmentarz z I wojny światowej. Jest to również miejsce po cerkwi i klasztorze bazyliańskim (grekokatolickim). Szlak przebiega przez najwyższe wzniesienie Parku, tj. Wielki Dział. Zielony szlak od 1990 roku przybrał imię Brata Alberta. Dla poznania przyrody oraz rekreacji utworzono ścieżkę dydaktyczno - przyrodniczą "Horyniec - Nowiny Horynieckie". Trasa ścieżki "Horyniec - Nowiny Horynieckie" zaczyna się w parku zdrojowym w Horyńcu - miejscowości uzdrowiskowej. W parku zdrojowym znajduje się zakład przyrodoleczniczy oraz wiele ciekawie skomponowanych alei, grup drzew i krzewów ozdobnych. Przechodząc przez Horyniec dochodzi się do zespołu klasztorno-kościelnego o.o. Franciszkanów otoczonego pomnikowymi drzewami. Następnymi ciekawostkami przyrodniczymi jest starodrzew olchowy oraz zbiorowisko roślinne buczyny karpackiej. W lesie w Nowinach Horynieckich na pięknej polanie została wybudowana w XIX wieku kaplica na wodzie p.w. Matki Bożej. Ze źródełka bijącego spod kaplicy wypływa woda o właściwościach leczniczych. Na górce stoi krzyż ustawiony dla upamiętnienia idących na Lwów wojsk księcia Józefa Poniatowskiego. Powyżej piątego przystanku ścieżki urządzone jest miejsce ogniskowe ze stołami i ławkami. Ruiny klasztoru O.O. Franciszkanów oraz cmentarz wojenny z I Wojny Światowej na wzgórzu Monastyrz Innym atrakcyjnym szlakiem jest SZLAK ŻÓŁTY przechodzący zachodnią częścią Parku. Wychodzi również z Horyńca, poprzez wzgórze Kamienna Góra (369,6 m. n.p.m.), Dębiny i Jędrzejówkę. Trasa jego przebiega w pobliżu projektowanych rezerwatów "Buczyna Horyniecka" i "Dublen". Oba szlaki wiodą przeważnie okolicami zalesionymi. W okresie wędrówek późno - letnich i jesiennych jest okazja by zbierać grzyby, bowiem lasy te obfitują w duże ich ilości.